بزرگان عالم، فکر و اندیشه را مبدأ به دست آوردن سعادت دانسته و در این زمینه جملاتى بسیار زیبا به شرح زیر دارند:

«التَّفَکُّرُ عَلى‏ خَمْسَةِ أوْجُهٍ:

فِکْرَةٌ فی آیاتِ اللّهِ یَتَوَلَّدُ مِنْها التَّوْحیدُ وَالْیَقینُ وَفِکْرَةٌ فی نِعْمَةِ اللّهِ یَتَوَلَّدُ مِنْها الشُّکْرُ وَالَمحَبَّةُ؛ وَفِکْرَةٌ فی وَعیدِ اللّهِ یَتَوَلَّدُ مِنْها الرَّهْبَةُ؛ وَفِکْرَةٌ فی وَعْدِ اللّهِ یَتَوَلَّدُ مِنْها الرَّغْبَةُ؛ وَفِکْرَةٌ فی تَقْصیرِ النَّفْسِ عَنِ الطّاعَةِ مَعَ إحْسانِ اللّهِ یَتَوَلَّدُ مِنْها الْحَیاءُ» «1».

اندیشه بر پنج جهت است:

1- اندیشه در آیات و نشانه‏هاى آفاقى و انفسى حق که نتیجه آن رسیدن به توحید و یقین است.

2- اندیشه در نعمت‏هاى ظاهرى و باطنى الهى که ثمره آن شکر و عشق به حضرت مولاست.

3- اندیشه در آیات عذاب که میوه آن ترس از گناه و خوف از مقام حق است.

4- اندیشه در وعده‏هاى الهى نسبت به نیکوکاران که عاقبت آن رغبت و شوق به اعمال صالحه است.

5- اندیشه در تقصیر خویش از طاعت حق، با آن همه احسان الهى به عبد که نتیجه آن شرم و حیا از خداست.

اندیشه در آفرینش آسمان و زمین‏

عطاء مى‏گوید:

همراه عبید بن عمیر به نزد عایشه رفتیم، در حالى که بین ما و او پرده‏اى افکنده بود... ابن عمیر به عایشه گفت: عجیب‏ترین چیزى که از رسول اکرم صلى الله علیه و آله دیدى براى ما بگو، عایشه گریه کرد و گفت: تمام زندگى پیامبر صلى الله علیه و آله عجیب بود، شبى نزد من آمد، کنارش قرار گرفتم، فرمود: رهایم کن تا مولایم را عبادت کنم، برخاست به طرف آب رفت، وضو گرفت، سپس به نماز ایستاد، نماز مى‏خواند و گریه مى‏کرد، در حدى که محاسن مبارکش از آب چشم تر شد. آن گاه به سجده رفت و از اشک دیده، زمین را تر کرد، سپس به پهلو قرار گرفت، تا بلال آمد و او را به نماز صبح خبر کرد، بلال به حضرت عرضه داشت، گریه شما از چیست؟ در حالى که گذشته و آینده‏ات را، خداى مهربان غرق در غفران قرار داده.

فرمود: بلال! واى بر تو، چرا گریه نکنم در حالى که در امشب این آیه نازل شده:

[إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ‏] «2».

یقیناً در آفرینش آسمان‏ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏هایى [بر توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى خردمندان است.

سپس فرمود: واى بر کسى که این آیه را بخواند و به راه اندیشه در آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز قرار نگیرد «3».

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: أُعْطُوا أَعْیُنَکُمْ حَظَّها مِنَ الْعِبادَةِ قالُوا: وَما حَظُّها مِنَ الْعِبادَةِ یا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: النَّظَرُ فی الْمُصْحَفِ وَالتَّفَکُّرُ فیهِ وَالْإعْتِبارُ عِنْدَ عَجائِبِهِ‏ «4».

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: نصیب و بهره عبادت را به چشم خود ببخشید، عرضه داشتند: بهره چشم از عبادت چیست؟ فرمود: نظر کردن به قرآن و اندیشه در آیات آن و پند گرفتن از عجایبش.

اندیشه، روشنى دل‏

قلب، این مهم‏ترین عضو آدمى که خانه انعکاس حقایق و مشرق انوار الهیه و جایگاه معرفت و عشق است، گاهى در سیطره جواذب مادى و هواهاى نفسانى و غرایز سرکش حیوانى، به تاریکى خطرناک حرص و بخل، حسد و کینه، شرک و نفاق، عجب و ریا و... آلوده گردد و صاحبش را از پى این آلودگى، به خزى دنیا و عذاب آخرت دراندازد، طبیبان الهى اندیشه در امور و فکر در عاقبت و توجه به احوال نیکان و بدان را، سبب زایل شدن این تاریکى مى‏دانند، چنان که تاریخ حیات ثابت کرده، هر تاریک دلى با نور اندیشه، روشن دل گشت.

بهاءالدین ولد، از پى راهنمایى گمراهان و تحقق روشنى در فضاى قلب تاریک دلان، در مقاله‏اى مى‏گوید:

گفتم: اى اللّه! چنان که نظر مرا بدین اسباب جهان گشاده کردى، تا چست شدم در نگاه داشتن احوال خود، هم چنان نظرم را گشاده به اسباب آخرت کن، تا احتراز کنم از این جهان.

هم چنان که در حسن صور خوبان این جهانى، چشم دادى تا این ها را مى‏بینم، هم چنان چشم دلم را به جمال خوبان آن جهانى، گشاده کن تا منجذب به خدمتت، چشمه‏هاى علم هر دو جهانى را، از عرصه‏هاى عدم، تو گشاده مى‏کنى.

اى اللّه! انبیا را بر سر کدام چشمه سار، در عرصه عدم فرو آورده‏اى، یا رب! مرا از آن چشمه، آب بده، گفتم: ثنا باید گفتن اللّه را، تا مرا این عطا به ارزانى دارد، فاتحه را آغاز کردم:

[الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏].

همه ستایش‏ها، ویژه خدا، مالک و مربّى جهانیان است.

گفتم: اى اللّه و اى پروردگار! تربیت هر دو جهانى را تو توانى کردن، تربیت چه باشد که علم آن جهانى را به من تو کرامت کن.

[الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏].

رحمتش بى‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است.

اى رحمان! شیر مهربانى این جهان را تو گشاده کرده‏اى، تا دل نمى‏دهد که از سر این شیر مهر برخیزند، اى رحیم! هم چنان شیر مهربانى آن جهانى را در سینه‏ام تو روان کن، تا عاشق آن جاى باشم.

[مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ].

مالک و فرمانرواى روز پاداش و کیفر است [پروردگارا!] تنها تو را مى‏پرستیم.

اى مالک یوم دین! آرزویم هماره عبادت توست.

[وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏].

وتنها از تو کمک مى‏خواهیم.

استعانت از تو مى‏طلبم که بگشایى در نظرم را به روح آن جهانى و به تو عاشق ضرورى باشم نه عاشق به تکلیف.

[اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏].

ما را به راهِ راست راهنمایى کن.

راه چشمه‏اى نما، از چشمه سارهایى که در عدم است که راست به ملک آن جهانى مى‏رساند.

[صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ‏].

راه کسانى [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان که به خاطر لیاقتشان‏] به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه‏] عطاکردى.

آن چشمه سار دانش که انبیا علیهم السلام در آن چشمه رفته‏اند و از آن نوشیده‏اند، مرا نیز هم از آن چشمه کرامت کن.

شما «بعضى از مردم» صواب را نمى‏دانید، چو شما خود را آکنده‏اید، صواب‏ کجا راه یابد در شما، چشم را به خواب آکنده‏اید و سر را به سوداى فاسد آکنده‏اید و شکم را به نان آکنده‏اید و دل را به حرص آکنده‏اید و تن را به کاهلى آکنده‏اید، اى بیچارگان! همه‏تان در زنگار عصیان مانده‏اید، چنان که مرغان در دام مانند.

اکنون جهد کنید تا هر یک گره از پاى یکدیگر بگشایید و رهایى یابید «5».

اندیشه موجب فسحت خلق‏

در قطعه‏اى از روایت خواندید که:

اندیشه باعث فسحت خُلق است، نفس چون بر اثر جواذب مادى و شهوانى اسیر شود، منبع رذایل و آلودگى‏ها گردد.

در اسارت نفس در بند هوا، حرص، حسد، بخل، کینه، سوء ظن و انواع رذایل بر انسان غلبه کند و هریک از این امور فاسده، براى لغزاندن قدم به چاه بدبختى و گودال سقوط و تنور جهنم کافى است.

انسان، وقتى- با بهره‏گیرى از قرآن و معارف الهى- در خسارت‏هایى که از ناحیه رذایل اخلاقى- چه در دنیا و چه در آخرت- به انسان مى‏رسد، اندیشه کند و به این معنى واقف گردد که رذایل، موجب تنگى دل و تاریکى جان و ضیق صدر و محدودیت نفس است، بدون شک به علاج اقدام مى‏کند و راه فضاى با عظمت و جهان بى‏کران اخلاق ملکوتى را به روى نفس باز نماید.

این گونه اندیشه پاک و با معنى، بهترین علت براى اصلاح وضع معاد و اطلاع بر عواقب کار و اضافه نمودن معرفت در کانون جان است.

 [وَهیَ خِصْلَةٌ لا یُعْبَدُ اللّهُ بِمِثْلِها، قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: فِکْرَةُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ وَلا یَنالُ مَنْزِلَةَ التَّفَکُّرِ إلّامَنْ خَصَّهُ اللّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَالتَّوحیدِ]

تفکر بهترین عبادت‏

امام صادق علیه السلام در پایان روایت باب اندیشه مى‏فرماید:

فکر و اندیشه و تفکر و دوراندیشى حقیقتى است که در تمام دوره خلقت، به مانند آن خداوند بزرگ عبادت نشده که فکر، اصل بندگى و ریشه عبادت و نور هر واقعیت و جان هر حقیقتى است.

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: یکساعت اندیشه در وضع ظاهر و باطن خود، در دنیا و احوالات و انقلاب‏هاى آن در آسمان و زمین، در موجودات و قرآن و معارف الهیه از یکسال عبادت بهتر است و این منزلت بزرگ و مقام با عظمت براى کسى حاصل نمى‏شود، مگر این که حضرت حق او را به نور معرفت و توحید برگزیده باشد.

در لحظه پایان این جلد، این فقیر دل شکسته و مسکین بال و پر بسته، پس از اداى شکر حق از اتمام این نوشتار، دست گدایى به سوى آن بى‏نیاز برآورد و به محضر مقدس حضرت حق عرضه داشت:

الهى! دلم را به نور معرفت روشن کن، جانم را به آتش عشقت برافروز، دستم را بگیر، از مهالکم برهان و توفیق ادامه خدمت در راهت را از گداى پیشگاهت دریغ مدار، آمین یا رب العالمین.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مواعظ العددیه: 277، باب 5، فصل 8.

(2)- آل عمران (3): 190.

(3)- محجة البیضاء: 8/ 194، کتاب التفکّر.

(4)- مجموعة ورّام: 1/ 250؛ محجة البیضاء: 8/ 195، کتاب التفکّر.

(5)- معارف بهاء الدین ولد: 76.